Możliwość swobodnego wyboru miejsca zamieszkania (szczególnie w ramach Unii Europejskiej) czy ekspansja polskich przedsiębiorców na rynki zagraniczne – między innymi te zjawiska sprawiają, że coraz więcej Polaków posiada majątek zlokalizowany zarówno w kraju, jak i za granicą. Z doświadczenia naszej Kancelarii wynika, że coraz częściej spadkobiercy mierzą się z problemem sprawnego
i skutecznego przeprowadzenia procedury dziedziczenia majątku zlokalizowanego w Polsce po osobie, która miejsce stałego pobytu w chwili śmierci miała za granicą i tam też sporządziła testament.
Tytułowa kwestia stanowi złożony problem, a staje się on jeszcze bardziej skomplikowany, gdy uwzględnimy szeroki wachlarz najróżniejszych stanów faktycznych. W zależności bowiem od licznych zmiennych, właściwe będzie inne podejście i zastosowanie znajdą różne rozwiązania. Niemniej, można wskazać kilka podstawowych zasad, które pomogą w przedstawieniu procesu dziedziczenia w opisanej sytuacji.
Kluczowe akty prawa międzynarodowego
Podstawowymi aktami prawnymi mającymi zastosowanie w omawianym zakresie są: Konwencja Haska z 1961 r. dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń testamentowych oraz unijne rozporządzenie nr 650/2012.
Testament sporządzony za granicą – czy będzie uznany w Polsce?
Osoba stale zamieszkująca za granicą z dużym prawdopodobieństwem sporządzi testament zgodnie
z prawem miejsca swojego pobytu. Taka sytuacja nie wyklucza jednak skuteczności takiego testamentu w Polsce, nawet jeśli zostałby on sporządzony niezgodnie z zasadami wynikającymi z Kodeksu cywilnego. Prawem właściwym do oceny formy testamentu może być bowiem również prawo kraju,
w którym spadkodawca przebywał w chwili sporządzenia testamentu. Ponadto, zasadniczo to właśnie prawo kraju, w którym spadkodawca miał ostatnie miejsce zwykłego pobytu jest prawem właściwym dla całości spadku. Oznacza to, że rozstrzyga ono przykładowo takie kwestie, jak zdolność do dziedziczenia, wydziedziczenie czy odpowiedzialność za długi spadkowe. Nie ma przy tym znaczenia, czy prawo to jest prawem państwa członkowskiego UE, czy też innego państwa.
Przykład: Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci miał miejsce zwykłego pobytu w Niemczech, to prawo tego państwa najczęściej będzie właściwe dla całości spadku na podstawie prawa niemieckiego należy oceniać takie kwestie jak zdolność do dziedziczenia, ewentualne wydziedziczenie czy odpowiedzialność za długi spadkowe. Sytuacja przedstawiać się będzie analogicznie w przypadku przebywania spadkodawcy np. w Australii czy innym kraju trzecim.
Jednocześnie spadkodawcy przy okazji sporządzania testamentu przysługuje możliwość wyboru prawa, jakiemu ma podlegać ogół praw dotyczących spadku, o ile jest to prawo państwa, którego jest obywatelem.
Natomiast sam fakt prawidłowego rozrządzenia testamentowego za granicą nie jest wystarczający, aby spadkodawcy mogli swobodnie przejąć przedmioty wchodzące w skład spadku znajdujące się w Polsce.
Postępowanie spadkowe w Polsce na podstawie zagranicznego testamentu
Posiadając testament zgodny z prawem państwa trzeciego (spoza UE), spadkobiercy w Polsce mogą skorzystać z jednej z dwóch podstawowych instytucji dziedziczenia funkcjonujących w polskim prawie. Mogą oni pozyskać akt poświadczenia dziedziczenia u notariusza. Alternatywą jest sądowe stwierdzenie nabycia spadku, które może nastąpić po złożeniu właściwego wniosku i przeprowadzeniu postępowania spadkowego. W obu przypadkach, o ile spadkodawca nie wybrał prawa polskiego jako prawa właściwego, stwierdzenie praw do spadku będzie następować w oparciu o prawo państwa obcego. Natomiast w omawianym przypadku sąd polski będzie miał jurysdykcję do orzekania w sprawie spadku wyłącznie wówczas, gdy spadkodawca nie miał w chwili śmierci zwykłego miejsca pobytu w UE, składniki majątku znajdują się w Polsce, a spadkodawca był obywatelem RP lub w okresie 5 lat przed wniesieniem sprawy do sądu miał miejsce zwykłego pobytu w Polsce. Jak wspomniano, powyższy opis dotyczy sytuacji, spadkodawca żył poza UE. Jeżeli bowiem jego ostatnie miejsce zwykłego pobytu znajdowało się w jednym z państw członkowskich (z wyjątkiem Irlandii i Danii), to zasadniczo tylko sąd tego państwa posiada jurysdykcję do orzekania w przedmiocie spadku.
Uznanie zagranicznego orzeczenia dotyczącego spadku
Jeżeli natomiast posiadamy orzeczenie sądu państwa, w którym został sporządzony testament, stwierdzające prawo do spadku, to możemy skorzystać z możliwości uznania zagranicznego orzeczenia, w szczególności, jeżeli orzeczenie to pochodzi z państwa będącego członkiem UE. Uznanie nie będzie jednak możliwe w odniesieniu do dziedziczenia nieruchomości położonych w Polsce, jeżeli orzeczenie mające zostać uznane pochodzi od sądu państwa spoza UE. W tym zakresie bowiem sądy polskie posiadają jurysdykcję wyłączną, w związku z czym w odniesieniu do nieruchomości zasadniczo konieczne jest przeprowadzenie postępowania sądowego w Polsce. Z kolei w stosunku do orzeczeń sądów unijnych zasada ta nie znajdzie zastosowania z uwagi na normy prawa unijnego,
a konkretnie rozporządzenia 650/2012. Zatem orzeczenie sądu zagranicznego stwierdzające prawo do spadku podlega automatycznemu uznaniu, jeżeli pochodzi od sądu innego państwa członkowskiego UE, natomiast co do pozostałych państw nie będzie możliwe uznanie orzeczenia w zakresie, w jakim dotyczy ono dziedziczenia nieruchomości.
Kilka słów o europejskim poświadczeniu spadkowym
Na koniec warto wspomnieć również o rozwiązaniu funkcjonującym w Unii Europejskiej, a mianowicie
o ustanowionym w rozporządzeniu 650/2012 europejskim poświadczeniu spadkowym. Jest to dokument, wydawany przez właściwe organy państwa, w którym doszło do nabycia spadku, poświadczający między innymi uprawnienia poszczególnych osób do spadku. Poświadczenie jest uznawane w każdym państwie UE z wyjątkiem Danii oraz Irlandii. Jeżeli zatem nabyliśmy spadek
w innym państwie UE, a w skład spadku wchodzą przedmioty znajdujące się w Polsce (w tym nieruchomości), to posłużenie się zaświadczeniem powinno być wystarczające dla wykazania uprawnień do wskazanych w nim składników majątku. Według dominującego poglądu doktryny zaświadczenie stanowi także podstawę wpisu prawa własności w księdze wieczystej.
